خروج گازهای گوگردی از دهانه آتشفشان تفتان میتواند به عنوان یك جاذبه مهم گردشگری عامل كسب درآمد برای استان سیستان و بلوچستان باشد. این پدیده، بسیار جذاب و منحصربهفرد و در عین حال ارزشمند است. اثرات مثبت مشاهده آن بر درمان بیماریهای روحی و روانی هنوز به درستی شناخته نشده است، اما مشاهده خروج گازهای گوگردی و حركت كاتورهای آنها برای كوهنوردان و گردشگران علاقهمند به چنین پدیدهای میتواند شفابخش، الهام بخش و افسونگر باشد. ضمن اینكه برگزاری تورهای ویژه گردشگری تفتان برای مردم محلی منطقه به عنوان راهنمای گردشگر میتواند شغل ایجاد كند. دهانه نیمهفعال جدید در سمت جنوب شرقی قله قرار دارد كه از قعر آن صدای انفجارهای آتشفشانی به گوش میرسد. همچنین بخار و گازهای گوگردی بهطور پیوسته از آن متصاعد میشود. در مدخل حفرههای آتشفشانی، تودههای گوگرد خالص به وفور مشاهده میشود. نكته جالب دیگر، متصاعد شدن گازهای گوگردی از تمام سطح قله تفتان است. این گازها سبب از میان رفتن نسوج پنبهای پوشاك كوهنوردان میشود، از این رو كوهنوردان باید از نشستن در سطح قله خودداری ورزند مگر اینكه از پوشاك پشمی استفاده كنند. آتشفشان تفتان در ۵۰ كیلومتری شمال شهر خاش، میان بخش میرجاوه از توابع شهرستان زاهدان و شهرستان خاش و ۱۰۰ كیلومتری جنوب تا جنوب غربی زاهدان قرار گرفته است. این كوه ۴۰۵۰ متر از سطح دریا و به دشتهای اطراف حدود ۲۰۰۰ متر ارتفاع دارد و تنها آتشفشان نیمهفعال ایران است. تفتان اكنون مراحل آخر فعالیت خود را طی میكند كه اثرات آن به صورت انفجارات گاه و بیگاه، خروج گازهای گوگردی و وجود چشمههای آب گرم در اطراف آن نمایان شده است. تفتان با سنی در حدود ۲ میلیون سال از آتشفشانهای جوان ایران محسوب میشود.
● وجه تسمیه نام تفتان
برخی بر این باورند كه نام كوه تفتان از واژه <تفت> به معنی گرم و سوزان گرفته شده است و این تسمیه به علت خروج دود آتشفشان مركب از بخار آب، غبار و گاز گوگرد از دهانه آن است. مولف كتاب هفت كشور از این رشته كوه به نام <تفتان> یاد كرده است. كوه تفتان در اصطلاح محلی به <چهل تن> معروف است و شایع است كه چهل تن از راشدین مذهبی در این كوه ناپدید شدهاند. بدین جهت این كوه را چهل تن نامیدهاند و قله شمالی آن نیز به همین سبب به اسم كوه زیارت معروف شده و در گذشته محل زیارت مردم محلی بوده و در بلوچستان (كرمان) از نام چهل تن به احترام یاد میشود. مردم این نواحی به بلندترین ارتفاعات مناطق خود مانند چهل تن تفتان، چهل هزار (در جنوب كرمان) و چهل تن بیدخواران در جنوب قله مشیر كرمان نام چهل تن را دادهاند.
● قلههای دیگر رشتهكوه تفتان
قله مخروطی و سفیدرنگ تفتان از فرسنگها فاصله به خوبی دیده میشود. این قله بدون تردید یكی از بلندترین و زیباترین قلل شرقی ایران است. در مجموع تفتان دارای چهار قله اصلی است. قله شمالی كه از سایر قلهها مرتفعتر است، به نام (كوه زیارت) معروف است. قله جنوبی كه كوتاهتر از بقیه است، آتشفشانی بوده و به <مادكوه> معروف است. قله شمال شرقی هم <صبحكوه> نام دارد. قلهای كه در غرب مادكوه قرار گرفته و <نركوه> نام دارد. علاوه بر قلل فوق، سلسله جبال تفتان بیش از ۲۰ قله مهم دیگر را در خود جای داده است. قله چهلتن دارای سه دهانه آتشفشانی است كه دو دهانه آن از اهمیت ویژهای برخوردار است، زیرا از آنها مواد مذاب گوگردی خارج میشود و بنابراین تنها آتشفشان نیمهفعال ایران به شمار میرود. دهانه وسیع اولیه، قدیمیترین دهانه آتشفشان كوه تفتان است كه در شمالغربی قله ورودی <نركوه> قرار دارد و آثار آن در حال حاضر به صورت پستی و بلندیهایی مشاهده میشود.
● ساختار زمینشناسی
رشتهكوه تفتان، روی پایهای رسوبی و آذرین، متعلق به كرتاسه فوقانی و ائوسن قرار گرفته است. صخره رسوبی پایه تفتان از فلیش و آهكهای محتوی آلوئولین و نومولیت و بخش آذرین آن از سنگهای آذرین (اولترایازیك) تشكیل شده است. فعالیت آتشفشان در خارج از آب صورت گرفته از وپلیوسن تا پلنیستوسن ادامه داشته است. در ابتدا فورانها انفجاری و در پایان گدازهای بودهاند. اولین فعالیت آتشفشانی در ۲۰ كیلومتری شمال غربی قله كنونی به وقوع پیوسته است، سپس مراكز دیگری در شرق این نقطه و در نزدیكی قله فعلی تفتان شروع به فوران كردهاند. طول این رشتهجبال از آخرین حد جنوب شرقی حدود ۱۲ كیلومتر است.
● منابع تأمین آب تفتان
وسعت حوزه آبریز اطراف تفتان جمعا متجاوز از ۸۰۰۰ كیلومتر مربع است كه كمتر از نیمی از آن را دشتهای هموار و اراضی زراعتی تشكیل میدهند و بقیه جنبه كوهستانی داشته و یا از تپه ماهور تشكیل شدهاند. در این حوزه هیچ رودخانه دائمی و قابل ذكری وجود ندارد و فقط در قسمتهای مرتفع آبریز تفتان مانند كوشه، تمین و سیاهجنگل تعدادی چشمه دائمی دیده میشود. از رودخانههای سیلابی این حوزه میتوان رودخانههای سیلابی لادیز و انده در میرجاوه را نام برد. این رودخانهها فقط در مواقع بارندگیهای شدید، برای مدت كوتاهی آب دارند كه همین آبها منشاء اصلی تغذیه آبهای زیرزمینی دشتها محسوب میشوند و صرفنظر از رودخانه ترش، آب بقیه رودخانههای مذكور جمعا در حدود ۵۰میلیون متر مكعب برآورد شده است كه در تغذیه آب زیرزمینی این دشت نقش مهمی را دارا است. طبق گزارش سازمان آبیاری در منطقه پشتكوه خاش، امكان احداث یك سد مخزنی روی رودخانه گز وجود دارد و احتمال میرود از این طریق بتوان سالیانه حدود ۲۵ میلیون مترمكعب آب ذخیره كرد و در دشت تهلاب به مصرف رساند. این مطالب در خور بررسی جدی است و جا دارد كه به عنوان اولین اقدام نسبت به نصب یك ایستگاه اندازهگیری آب در روی این رودخانه، آمار لازم جمعآوری شود.
● تنوع زیستی منطقه
شناخت دقیق جوامع گیاهی و فلور هر منطقه، لازمه تعیین توان اكولوژیك برای احیا و مدیریت صحیح منابع طبیعی آن است. به همین علت در بررسی رستنیهای هر منطقه، مطالعات جامعهشناسی و فلورستیك جزو اهداف اصلی آن قرار میگیرد. با شناخت گونههای گیاهی منطقه تفتان و فهرست گیاهان آن، ممكن است گونههای دیگری به غیر از آنچه كه در فهرست فلور آمده در این منطقه وجود داشته باشد كه از نظر دور مانده است. لذا مطالعات بیشتری در سالهای مناسب از نظر بارندگی و در آغاز بهار برای تكمیل فهرست نام گونههای گیاهی لازم است. از مهمترین این گونههای گیاهی بومادران، گون، كلم وحشی، زیره كوهی، هزارخار، علف مرغی، انجیر خیارك، زیرك، نی، علف چمنی، گز، كاكوتی، قیچ شبدر، لاله خاكشیر، ترشك، درمنه و ریواس است. اگرچه تاكنون مطالعات جامعی در مورد زندگی جانوری منطقه تفتان صورت نگرفته و هماكنون نیز وجود زندگی جانوری بسیار كمرنگ است ولی بر اساس مطالعات میدانی انجامشده و مصاحبه با افراد مطلع در گذشته، منطقه تفتان یكی از پناهگاههای مهم جانوران وحشی بوده است كه انواع پرندگان و پستانداران وحشی را شامل میشده است. پرندگان یادشده شامل تیهو به گویش محلی <سیسو> نامیده میشود كه در منطقه به وفور یافت میشده است. كبك یا كپك در سالهای اخیر نیز در منطقه مشاهده شده است و بلدرچین كه به گویش محلی (كرك) نامیده میشود. سایر پرندگان شامل باقرقره، مرغابی و غاز و دیگر پرندگان مهاجر هستند. از پستانداران منطقه نیز میتوان به گرگ، شغال، روباه، خرگوش، كفتار، خوك وحشی و... اشاره كرد. شایان ذكر است كه كوه تفتان بر اساس مصوبات بیستویكمین جلسه شورای عالی محیط زیست در سال ۱۳۸۱ به عنوان اثر طبیعی ملی معرفی شده است. وفور اسلحه غیرمجاز در منطقه و شكار بیرویه، از مهمترین خطرات منطقه هستند.
● چگونه به تفتان صعود كنیم؟
كوهنوردان برای صعود به قله تفتان باید از طریق دهستان كوته و از آنجا به روستای جمچین بروند، سپس از طریق <تنگ گلو> راه خود را ادامه دهند. آب این دره دارای املاح گوگردی است و قابل مصرف نیست، بنابراین كوهنوردان باید از چشمهای موسوم به <آبخوش> كه در نزدیكی تنگگلو قرار دارد و دارای آب سالم و گوارایی است آب بردارند. از آنجا كه از روستای كوته (مركز دهستان كوته) تا قله حدود ۱۵ كیلومتر است معمولا مدت صعود به قله حدود ۱۰ ساعت طول میكشد. ضمنا كوهنوردان میتوانند از مسیرهای شمال شرقی از طریق روستای سنگان به منطقه گون تختی (مسیر دودكشدره) و از جنوب از طریق آبادی تلخاب و از شمال از طریق بخش میرجاوه به تفتان صعود كنند. دستههای مختلفی از كوهنوردان به قله تفتان صعود كردهاند كه اولین صعود در سال ۱۲۷۲ هجری شمسی ۱۸۹۳۳) به سرپرستی ژنرال سایكس انگلیسی انجام گرفت. فصل صعود به قله تفتان چهار فصل سال است كه معمولا كوهنوردان در فصل زمستان و اوایل فصل بهار (چهار ماه) برای صعود به قلل تفتان به منطقه عزیمت میكنند كه بهطور متوسط از آن سال تاكنون، حدود ۵۰۰۰ نفر صعود كردهاند. به همین ترتیب از اواسط بهار تا اواخر پاییز ۸۸ ماه) این آمار بهطور متوسط بین ۱۵ هزار الی ۲۰ هزار نفر است. صعودكنندگان اكثرا با ملیت ایرانی بوده و افراد خارجی به ندرت به آن صعود كردهاند.
روزنامه اعتماد ملی