آشنايي با باغهاي تاريخي استان يزد

● باغ دولت‌آباد
باغ دولت‌آباد یزد توسط «محمد تقی خان زند» معاصر «شاهرخ میرزای افشار» و «کریم خان‌زند» در سال ۱۱۶۰ هـ. ق ساخته شد. این باغ محل اقامت حاکم وقت (خان یزد) بود. باغ شامل فضاهایی مانند عمارت هشتی و بادگیر، عمارت بهشت آیین، عمارت تالار آیینه، عمارت سر در اصلی، عمارت سر در جنوبی و... است. . این باغ به وسیله قنات «دولت‌آباد» مشروب می‌شد و سنگ‌های مرمر سیاه در عمارت پایین و حوضخانه آن، از معادن مرمر «مراغه» و «تبریز» بود. عمارت میانی- واقع در ضلع شمال غربی- «بهشت آیین» خوانده می‌شود. ارتفاع بادگیر این باغ از سطح زمین ۳۳ متر است. فضای سبز این باغ شامل درختان کاج، سرو، گل سرخ محمدی، درختان میوه به خصوص انگور و انار است.
● باغ خان
این باغ در جاده یزد- تفت قرار دارد و مانند اکثر باغ‌های تاریخی، عمارت با شکوهی با آب‌انبار، ساباط، قهوه‌خانه و اصطبل در میان آن بنا شده است. بنای این باغ مربوط به قرن سیزدهم هـ. ق و بانی آن «محمدخان والی» است. از ویژگی‌های این باغ، تالار بزرگ، سقف مرتفع و عرض بنای آن است که می‌گویند سازنده آن به نام «استاد کریم»، یک‌روزه این اتاق عجیب را پوشانده است. باغ‌خان در زمان حکومت «ضیغم‌الدوله قشقایی» صدمات بسیار دید.
● باغ نمیر (باغ صدری)
این باغ که به دستور «صدرالعلماء» از حکام دوران زندیه ساخته شد، در خیابان «ساحلی» شهرستان تفت قرار دارد. وسعت باغ ۱۰ هزار متر مربع است و در قسمت شمال غربی آن، ساختمانی دارای یک تالار بزرگ به ابعاد ۱۲×۱۰ متر دیده می‌شود. قسمت بالای تالار با طاق‌نماهای محرابی تزئین شده است. پشت تالار، فضایی وجود دارد که با فضای زیر بادگیر دو طبقه چهار طرفه آن مرتبط است و هوای مطبوعی را به وجود می‌آورد. در دو طرف تالار بعد از راهروهای پهنی که اتاق‌ها را به تالار مرتبط می‌کنند، دو اتاق سه دری قرار دارد و پشت هر سه دری، دو اتاق دیگر ساخته شده که به سه‌دری‌ها و فضای پشت تالار راه دارد. یک زیرزمین زیر تالار بار و کار آجر ساخته شده است. کف بنا تماما آجر فرش است. در جلو ساختمان یک حوض سنگی به وسعت تقریبی ۵۰۰ متر مربع و در ضلع جنوب شرقی انتهای باغ، یک آسیاب آبی قرار دارد.
● باغ پهلوان‌پور
این باغ در محله «مزویرآباد» شهرستان مهریز قرار دارد. این باغ شامل فضاهای مختلف از قبیل برج حفاظتی، کوشک مرکزی، آشپزخانه، حمام خزینه‌ای و... است. ساخت برج حفاظتی و سایر بناهای موجود در ضلع جنوبی باغ به دستور «ملاعلی رضا» و همزمان با اواخر حکومت قاجاریه صورت گرفت. بخش‌های دیگر نظیر عمارت کوشک (شربتخانه)، آشپزخانه، حمام خزینه‌ای و غیره به دستور «علی پهلوان» ساخته شد و قدمت آن به دوران صد ساله معاصر می‌رسد. معماری موجود در باغ پهلوان‌پور را می‌توان به پنج بخش کلی تقسیم کرد:
۱) برج گلین حفاظتی، اصطبل و انبار علوفه وابسته به آن در ضلع جنوب شرقی.
۲) آثار معماری که در کاوش‌های باستان‌شناسی اخیر به دست آمده، در ضلع جنوب شرقی.
۳) عمارت کوشک یا شربتخانه در وسط باغ.
۴) عمارت زمستانخانه در ضلع غربی باغ.
۵) عمارت سرایداری، طویله، انبار، کارگاه ریسندگی سنتی (شعربافی) و قالی‌‌بافی در ضلع جنوبی باغ.
قنات «حسن‌آباد» مهریز به طور مداوم در دو مسیر در این باغ جاری است.
● سنگ نگاره‌ها
▪ سنگ نگاره‌های کوه هبخته
این سنگ نگاره‌ها در کوه مزرعه «هبخته» از توابع نصرآباد «پیشکوه» قرار دارد. طبق نوشته «محمد تقی عسکری کامران»، گویا این سنگ نوشته‌ها قدیمی‌تر از سنگ‌نوشته‌های کوه ارنان است. نقوش هبخته در دامنه کوه و هم‌سطح زمین دیده می‌شود.
▪ سنگ نگاره‌های کوه سرخ ندوشن
این سنگ نگاره‌ها در نزدیکی چشمه خشکیده کوه سرخ که مردم ندوشن به آن «سرخان کوه» می‌گویند، قرار دارد. در این آثار تاریخی، نقاشی و نوشته تواما دیده می‌شود. نوشته‌ها به خط کوفی و فارسی است و نقش‌ها عبارتنداز: حیوان، گردونه مهر (چلیپا)، انسان با نیزه و اشکال نمادین.
▪ سنگ نگاره‌های کوه ارنان
کوه ارنان در نزدیکی روستایی به همین نام قرار دارد. این کوه قدیمی‌ترین سند تاریخی یزد را در سینه خود نگهداری می‌کند. بر تخته سنگ کوه ارنان، سنگ‌ها و نقاشی‌هایی مربوط به ۱۲هزار سال پیش کشف شده است. این تخته سنگ در نگاه اولیه، دو صحنه مجزای شکار را مجسم می‌کند؛ در سمت راست و قسمت بالای سنگ، تصویر بزرگی از یک حیوان درنده و انسانی روبه‌روی آن دیده می‌شود و صحنه دیگر تصویر مردی است که نیزه خود را در بدن حیوان فرو برده است. شیوه زندگی و تاریخ دیرینه مردم این سامان را می‌توان از این سنگ نبشته‌ها و نقوش آن مورد تحقیق قرار داد.
● باغ‌های تاریخی اصفهان
فهرست باغ‌هایی که از آغاز انتخاب اصفهان به پایتختی صفویه در سال ۱۰۰۰ هجری تا افول ستاره اقبال این سلسله در سال ۱۱۳۵ هجری به وجود آمده و هر یک از آنها د‌ه‌ها جریب وسعت داشته به شرح زیر است: باغ بادامستان، باغ جزایرخانه، باغ فراشخانه، باغ خرگاه یا خیمه‌‌گاه، باغ نارنجستان و عمارتی که داشته است، باغ خیاط خانه، باغ خلیل‌ خانه و توحید خانه، باغ کجاوه‌ خانه جنب بازار رنگرزان، باغ تخت در ضلع غربی چهارباغ، باغ ماما سلطان، باغ کاج، باغ باباامیر، باغ مستمند، باغ توپخانه و باغ عسکر، باغ نسترن در ساحل رودخانه، باغ طاووس خانه، باغ پهلوان حسین که مادی نیاصرم از وسط آن می‌گذشته است، باغ سیف‌الدوله مشهور به باغ آلبالو، باغ عموطاهر، باغ زین‌ خانه و فتح‌آباد، باغ گلدسته، باغ شیرخانه در ضلع شرقی چهارباغ، باغ صالح‌آباد و باغ نظر و باغ قراخان در ساحل شمالی زاینده ‌رود، باغ بزرگ عباس آباد در ضلع غربی چهارباغ، باغ سلطانعلــی خان، باغ فیل خانه، باغ چیـنی خانه در حوالی چهارباغ، باغ زرشک، باغ قورچی‌ باشی علیا و سفلی، باغ ایشیک آقاسی باشی، باغ قرچقای ‌خان، باغ توشمال ‌باشی، باغ داروغه، باغ رضاقلی خان، باغ تفنگچی آقاسی، باغ چرخاب، باغ داروغه دفتر، باغ وقایع ‌نویس، باغ دیوان ‌بیگی، باغ قوشچیان و غلامان مطبخ، باغ اعتماد‌الدوله، باغ میرآخور، باغ مهردار، باغ جلودار، باغ هزارجریب و سیاحان خارجی عصر صفویه و از آن جمله توماس هربرت و ژان شاردن به تفصیل از آن سخن گفته‌اند و توماس هربرت این باغ را در سفرنامه خود «بهشت شاه‌عباس» نامیده است.
باغ کلاه‌ شاه، باغ جون ‌کمر، باغ سپهسالار، باغ محمود، باغ برج و باغ حاج صالح درضلع شرقی چهارباغ نو ( مقصود چهارباغ خواجو است)، باغ جنت در شمال بستر زاینده‌ رود، باغ نگارستان در حوالی چهارباغ، باغ چهلستون، باغ هشت بهشت یا باغ بلبل که کاخ سکونت شاه سلیمان صفوی در این باغ قرار داشته است، باغ قوشخانه در محله قدیمی طوقچی که مرکز تربیت قوش‌های شکاری و محل استقبال شاهان صفوی از مهمان‌های خود بوده است، باغ کومه و باغ وحش در لنجان اصفهان که شکارگاه و محل نگهداری حیوانات وحشی بوده است و بالاخره باغ جشاران یا جوشاران ( گشاران)، باغ فرنگ، باغ ارم، باغ صفی‌آباد، باغ قورچی‌ها و باغ انارستان و سقاخانه که در حال حاضر به استثنای باغ چهلستون و باغ هشت بهشت و چهار باغ اثر دیگری از باغ‌های مشهور آن زمان باقی نمانده است.

به نقل از کتاب آشنایی با شهر تاریخی اصفهان، دکتر لطف الله هنرفر
منبع: میراث فرهنگی استان یزد